KAFKA DOET KAFKA

Johan Walgraeve over de kafkaiaanse inslag in het leven en werk van Franz Kafka zelf.

‘Kafkaiaans’ was het enige woord dat ik had om dit artikel te beginnen. (Ik was vergeten naar de vergadering te gaan.) Ik ging recht naar mijn boekenrek en nam Metamorphosis and other stories van Franz Kafka uit de rij boeken. Het was een uitgave in de reeks Penguin Modern Classics, gekocht tijdens een vakantie in Londen eind jaren ‘70, begin jaren ‘80 van de vorige eeuw. Dat ik het boek zomaar meteen uit de rij boeken kon vissen vond ik nogal kafkaiaans. Ik weet heus niet waar al mijn boeken staan. (Ze staan wel soort bij soort. Er staan geen kookboeken tussen de wiskundige druksels en de atlassen staan niet te concurreren met de dichtbundels.)

In het titelverhaal Metamorfose vertelt Franz Kafka hoe Gregor Samsa ontwaakt uit ‘ongemakkelijke’ dromen en tot de vaststelling komt dat zijn menselijke gestalte veranderd is in de gedaante van een insect. De muren begrenzen zijn vertrouwde slaapkamer zoals ze altijd al gedaan hebben. Hij ziet de foto die hij uit een tijdschrift geknipt en ingelijst heeft, voorstellende een vrouw met een bontmuts, een bonten stola en een bonten mof waarin een hele onderarm verdwijnt. (Indien de lezer wil weten hoe het afloopt zal die toch zelf het verhaal moeten lezen.) Kafkaiaans? Me dunkt dat ondertussen duidelijk is waar het woord vandaan komt. Het betekent eenvoudigweg ‘zoals in de geschriften van Franz Kafka’.

In de fik

Franz Kafka zag het levenslicht op 3 juli 1883 in Praag, in een Duitssprekende joodse familie. Zijn vader heette Hermann Kafka en zijn moeder Julie Löwy. Die allermooiste stad Praag lag toen in Oostenrijk-Hongarije. Het is de hoofdstad van Tsjechië, zelfs in de tijd toen Slowakije daaraan verbonden was: Franz K. was dus een Tsjech. Hij overleed op 3 juni 1924 aan tuberculose in het sanatorium in Kierling, Oostenrijk, een maand voor zijn eenenveertigste verjaardag.

Kafka werd schrijver in de Duitse taal; alleen enkele liefdesbrieven schreef hij in het Tsjechisch. Hij is voornamelijk bekend van de romans Het Proces en Het Slot en de novelle De Gedaanteverwisseling. Dat hij enige tijd gewerkt heeft voor twee verzekeringsmaatschappijen en als bestuurder in de asbestfabriek van zijn zwager, heeft misschien wel zijn letterkundig werk in ‘bureaucratische’ zin beïnvloed. Schadegevallen beoordelen kruipt niet in de koude kleren en het beperken van veiligheidsrisico’s voor arbeiders in de asbest die met onveilige machines werkten – over de dodelijke effecten van asbest was nog niets geweten – dreef Kafka in de herfst van 1912 bijna tot zelfmoord. Collega schrijver Max Brod verwittigde Kafka’s moeder zodat zij die dreiging uit de wereld kon helpen.

Voor zijn dood droeg Kafka zijn vriend, bewonderaar en executeur-testamentair Max Brod op om zijn manuscripten te vernietigen, middels een kort schriftelijk kattebelletje waaraan, gezien de reactie van Max Brod, meer dan genoeg literaire inkt pro en contra gebezigd is. Max zag in het kattebelletje juist een verzoek dit niet te doen en reeds in de jaren twintig publiceerde hij Kafka’s grote romans. De uitgave van het overige werk, vooral de dagboeken en brieven, lukte niet meer vóór de Tweede Wereldoorlog. Gelukkig wist Brod in maart 1939 in de nacht voor de bezetting van Praag door het Duitse leger met medeneming van het merendeel van Kafka’s manuscripten naar Palestina te vluchten.

Intussen had Kafka zelf verschillende van zijn geschriften, waaronder tal van verhalen en minstens één toneelstuk, in de fik gestoken of laten verbranden door zijn vriendin Dora. Toch nam de Gestapo in 1933 na de machtsovername door Adolf Hitler in de Berlijnse woning van Dora ongeveer 20 dagboeken en 35 brieven in beslag. De Tsjechische ambassade stelde alles in het werk om deze en andere geschriften in handen te krijgen doch tevergeefs. Ze werden zelfs nooit meer teruggevonden en gelden als verloren.

Proces zonder einde

Kafka gaf een van zijn beroemdste romans de titel Der Process. Toen Max Brod de roman postuum publiceerde, respecteerde hij de toenmalige Duitse spelling: Der Prozeß. De kritische uitgave van 1990 door Kritische Kafka-Ausgabe Fischer Verlag kreeg de titel Der Proceß, een tweeslachtige spelling, noch het een noch het ander. De uitgave door Historisch-kritische Ausgabe Stroemfeld Verlag in 1995 draagt de originele titel Der Process. Volgens de huidige correcte Duitse spelling is het Der Prozess. Een beetje kafkaiaans?

Een sprongetje in de tijd, naar 1998. Schocken Books, uitgever van The Castle, de Engelse vertaling van Het Slot, beweert dat Malcolm Pasley er in 1961 in geslaagd is het grootste deel van de manuscripten van Kafka samen te brengen in de Bodleian Bibliotheek van de Universiteit van Oxford. Ik citeer: “De originele tekst van Het Proces werd later geveild en bevindt zich in het Duitse Literatuurarchief te Marbach.” Nog een sprongetje in de tijd van 20 jaar en wederom een citaat: “Sinds 2008 worden de nagelaten papieren van Kafka betwist door de staat Israël en de zusters Eva en Hava Hoffe, dochters van de overleden secretaresse van Max Brod. Deze laatste willen het materiaal verkopen aan het Duitse Literatuurarchief in Marbach. Israël beschouwt de erfenis echter als cultureel erfgoed.” De papieren zouden zich bevinden in bankkluizen in Zürich en Tel Aviv. Op 14 oktober 2012 vonniste een Israëlische rechtbank dat alle resterende documenten moesten worden overgedragen aan het archief van de Nationale Bibliotheek. Rechter Talia Kopelman-Pardo besloot dat “de geschriften van Kafka, net als de verzameling van Brod, geen geschenk konden zijn aan de dochters van Hoffe.” Kafkaiaans genoeg, dit alles?

Welles nietes

Kwestie van het tempo op te drijven wordt nu Orson Welles ten tonele gevoerd. In 1962 bracht die de verfilming van Het Proces uit met Anthony Perkins in de rol van Josef K. – zi j’ mee in d’n draoi? Welles noemde het de beste film die hij ooit gemaakt heeft en voor mij was de film reden genoeg om uit het literatuurlijstje in de eerste Moderne (destijds geteld van 6 naar 1) het gelijknamige boek te kiezen.

‹Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet.› “Iemand moet Josef K. erbij gelapt hebben want zonder dat hij iets slechts gedaan had werd hij op een morgen aangehouden.” Zo begint de roman en meteen staat de wereld op zijn kop in de film die niet gelijklopend is met het boek. De rechercheurs maken niet kenbaar waarvan Josef K. beschuldigd wordt. Het rechtsstelsel is bureaucratisch en het omgekeerde van wat het hoort te zijn. Het vermoeden van onschuld is een lege doos. Daar komt nog bij dat alles wat hij inroept om zijn onschuld te bewijzen tegen hem gebruikt wordt. Hoewel hij is gearresteerd, mag hij zijn dagelijkse werkzaamheden als hoge bankemployé uitvoeren. ’s Avonds gaat hij naar huis. Verhoren door rechercheurs en het proces tegen Josef K. gebeuren noch in politiekantoren, noch in gerechtshoven maar op zolderkamertjes en adressen in achterafbuurten op zondagen. Deze absurde rechtsgang belazert zijn loopbaan met wantrouwige collega’s die hem mijden en bederft de relaties met de afwijzend geworden mensen uit de buurt waar hij woont. Ondanks al zijn pogingen komt hij niet te weten waarvan hij beschuldigd wordt. Hij verliest elk houvast en wordt door de rechter tot de dood veroordeeld. Eén dag voor zijn eenendertigste verjaardag laat de brave burger Josef K. zich als een mak schaap naar een steengroeve leiden. De doodstraf wordt voltrokken met een dolkstoot door het hart.

Tot slot

In 1936 bracht Welles samen met John Houseman Macbeth ten tonele in een regie van Welles. Alle acteurs waren negro’s! Toen kon dat nog. Vervolgens kwam een bewerking van Julius Caesar waarbij ene Benito Mussolini op de korrel genomen werd. Op 30 oktober 1938, Hallow’s Eve, bekend als Halloween, bracht het Mercury Theater de door Welles geregisseerde hoorspelversie van H.G. Well’s sciencefictionroman War of the worlds. Anthony Perkins werd uiteindelijk niet zozeer bekend voor zijn rol in Het Proces maar als Norman Bates uit Hitchcocks film Psycho. Anthony was gehuwd met fotografe en model Berry Berenson. Zij was passagier van American Airlines vlucht 11 die op 11 september 2001 in de noordelijke toren van het World Trade Center gevlogen werd. Alles kafkaiaans? Even over nadenken.

Johan Walgraeve