TO LISTEN OR NOT TO LISTEN

Voor Dominique Vergote is luisteren en luisteren twee.

+++

DE SCHRIJVER DWINGT DE LEZER ALTIJD OM NAAR ZIJN OF HAAR DROOM TE LUISTEREN.
The writer is always tricking the reader into listening to their dream. (Joan Didion, Amerikaans schrijfster en journaliste, 1934-2021)

Een tekst schrijven met als thema ‘luisteren’ ervaar ik als ver­warrend. Een schrijver is in principe geen goede luisteraar want hij is de verteller, de ánder is degene die luistert. Een schrijver hoopt dat zijn schrijfsels gelezen worden, en dan liefst op de manier die hij voor ogen heeft. De lézer is degene die probeert te begrijpen, te interpreteren en van daaruit betekenis te geven. Welke meerwaarde kan ik, als schrijver, bieden aan het thema ‘luisteren’? Met enige schroom ga ik op verkenning.

HOUD NOOIT IEMAND VAST AAN EEN KNOOP OF AAN ZIJN HAND OM AANGE­HOORD TE WORDEN; WANT ALS MENSEN NIET NAAR JE WILLEN LUISTEREN, IS HET BETER JE TONG VAST TE HOUDEN DAN HEN.
Never hold any body by the button, or the hand, in order to be heard out; for if people are not willing to hear you, you had much better hold your tongue than them. (Lord Chesterfield, Engels staatsman en Schrijver, 1694–1773)

Een zomerse zaterdagnamiddag. Ik was net koffie aan het zet­ten toen we plotsklaps geschreeuw hoorden vanaf de parking achter het appartementsgebouw. Spontaan keek ik naar buiten waar ik onze buren, een jong koppel, tot mijn grote verbijstering luidop roepend, ruzie zag maken. Het leek een discussie die al een tijdje gaande was en nu escaleerde, zodanig zelfs dat de man zijn vrouw ruw vastpakte en haar hevig schreeuwend door elkaar begon te schudden. De vrouw verweerde zich met luid gehuil en geroep. In eerste instantie stonden we als aan de grond genageld maar op het moment dat er klappen vielen besloot Jos tussen­beide te komen. Ik volgde, eerlijk gezegd met een klein hartje. Onze aankomst verstoorde het tafereel dat intussen uit de hand dreigde te lopen. Jos viel met de deur in huis: “Ewel, wat gebeurt er?” Waardoor de man in kwestie verrast opkeek en als vanzelf­sprekend antwoordde: “Maar ja, ze wil niet luisteren!”

Ach ja… Ze wilde niet ‘luisteren’! Blijkbaar vond de man dat deze vaststelling hem het recht gaf om zijn vrouw daartoe hard­handig te dwingen. Het verdere verloop van het verhaal bespaar ik je, maar zijn uitspraak is ons altijd bijgebleven.

Geef toe: dit ‘luisteren’ is meestal niet wat we voor ogen heb­ben als we het thema verkennen. Luisteren lijkt iets liefdevols of empathisch te hebben. Maar hier dus niet. Hier heeft luiste­ren iets dwingends en een verwachting van gehoorzaamheid. En hoewel het hier verschijnt in zijn extreme vorm, is het in een mildere vorm ook herkenbaar in andere situaties: denk maar aan een legercontext, situaties tussen ouder en kind of tussen leer­kracht en leerling… Hoe snel wordt niet gezegd: “Ik wil dat je nu luistert!”

Luisteren om gehoorzaamheid te vragen.

CAFÉ, PLAATS WAAR MENSEN DIE NIETS TE VERTELLEN HEBBEN MENSEN DIE NIET KUNNEN LUISTEREN AAN FLARDEN PRATEN.
(Fernand Auwera, Vlaamse auteur, 1929-2015)

Is het je ook al eens overkomen dat je een verhaal hoort en dat je achteraf moet bekennen dat je niet echt meer weet wat er gezegd werd? Op zo’n momenten wordt de lijn tussen horen en luisteren heel dun.

Jos en ik bezoeken één of andere gezellige bruine kroeg. We installeren ons aan de toog, de ideale plaats om vlot contacten te leggen en aan de praat te raken. Gewoonlijk begint het met een simpele ‘hallo’, daarna iets over de muziek of over de omge­ving… Er zijn genoeg openers om een gesprek te starten. Deze keer mondt het uit in verhalen over reizen. “Waar ben je geweest, was het mooi en hoe was ’t weer?” Wederzijdse ervaringen wor­den uitgewisseld. Bij aanvang merk ik dat ik geïnteresseerd meeluister en af en toe knik of ter verduidelijking eens iets extra vraag. Doch de oprechte interesse blijft niet duren en na een tijdje (afhankelijk van hoe fit ik ben of hoe boeiend het is) verzink ik in een eerder passief luisteren, noem het een poging om te blijven volgen, tot ik uiteindelijk beland in een ‘horen’ wat er gezegd wordt, maar waarin ik al lang niet meer ‘luister’. Op zo’n moment constateer ik dat mijn gedachten langzaam afdwa­len. Ik scan de nieuwe mensen die binnenkomen, ik merk hoe de cafébaas georganiseerd zijn klanten bedient, ik hoor de muziek en het geroezemoes dat het café vult… Dit alles terwijl ik ver­der het gesprek registreer over Zuid-Amerika en de grandioze watervallen. Het luisteren is ver weg. Ik knik af en toe alsof ik er nog steeds met volle aandacht bij ben, maar in werkelijkheid reis ik intussen alleen en in mijn eigen gedachten. Vraag je mij achteraf om het verhaal te reconstrueren, dan noem ik vaag een paar woorden, maar de essentie of de emotie die erachter zat… geen idee.

Horen en luisteren, een totaal ander verhaal.

(c) Collins Lesulie

THE EARTH HAS ITS MUSIC FOR THOSE WHO WILL LISTEN.
(Reginald Vincent Holmes, dichter)

Ik hou van de stilte. Ik zoek ze vaak op en kan er mij aan laven. Luisteren is daarbij belangrijk. Ik luister naar de kleine geluid­jes en de stilte eromheen. Zalig… Heerlijk vind ik het als ik ga wandelen. De ‘stilte’ van het bos. De ‘stilte’ van het water. De ‘stilte’ van de ochtend en de ‘stilte’ van de avond. De stilte tus­sen aanhalingstekens omdat die ‘stilte’ nooit helemaal stil is. Net het horen van de geluidjes maakt de stilte intenser. Het komt er dus op aan om mijn oor goed te luisteren te leggen. Ssst… Wees stil en luister mee naar mijn voetstappen die knisperen tussen de bladeren of takken, luister naar de zachte wrijving van de bewe­ging van mijn kledij. Plots is daar dat zuchtje wind, een paar bladeren die ritselen, rechts van mij een kort gefriemel in een struik. Een patrijs schrikt op en fladdert weg. Een kwetterende vogel trekt mijn aandacht. In de verte registreer ik een beekje dat kabbelend haar weg vindt. Een insect danst trillend en zoemend voor mijn ogen. Zelfs mijn eigen ademhaling word ik gewaar. De geluiden variëren in ritmes en soorten. Een ware symfonie ont­staat, een nieuwe wereld ontvouwt zich.

Luister en ontdek hoe de wereld zingt.

GEEN ENKEL VERHAAL KOMT TOT LEVEN TENZIJ ER IEMAND IS DIE WIL LUISTEREN.
No story lives unless someone wants to listen. (Hollywoordreporter bij de premiere van Harry Potter and the Deathly Hallows Part 2)

In de mensenwereld is het best een uitdaging om oprecht te luis­teren. Want goed luisteren is tijd nemen voor de ander. Het is nieuwsgierig zijn om te ontdekken wat er achter het verhaal schuilgaat. Zodat het tot leven kan komen en er iets magisch kan ontstaan.

Wat is daar nou zo moeilijk aan, hoor ik je denken? Wel, wan­neer Jos en ik communiceren zijn er van die momenten waarop we elkaar moeilijk begrijpen. Er ontstaan misverstanden: er is een nuance die ik anders of fout interpreteer, of die niet zo was bedoeld. Er was een veronderstelling dat ik van iets op de hoogte was, waardoor ik iets verkeerd begrijp, ik voel me aangevallen en wil me verdedigen, ik onderbreek voor hij uitgesproken is, enz. Met alle gevolgen van dien. Op zo’n momenten neem ik niet de tijd om te luisteren of om hem zijn ding te laten vertellen. Ik wil vooral zelf aan het woord zijn en begrepen worden. Op de keper beschouwd wil ik dat Jos naar mij luistert. Echt luisteren is voor mij, in deze situatie, een moeilijke opdracht.

Trouwens ook in onze maatschappij, waar drukte en snelheid de norm zijn en er weinig tijd is, wordt echt luisteren niet gehono­reerd. Om te polsen of je je goed voelt op je werk wordt digitaal een tevredenheidsenquête afgenomen; de resultaten worden geturfd en conclusies worden getrokken maar het échte verhaal blijft verborgen. Zieken en senioren worden met een strak tijd­schema verzorgd waarbij tijd voor een hartverwarmend praatje ontbreekt. Psychisch kwetsbare mensen komen op een wachtlijst terecht en kunnen hun verhaal intussen nergens kwijt. Hoe teke­nend is het dat steeds meer mensen naar een psycholoog of een psychiater stappen en daar tijd en een luisterend oor kopen?

Echt luisteren, een noodzaak, maar geen evidentie.

NIET ALLES MAAR VEEL BEGINT BIJ LUISTEREN.
(Dominique Willaert, activist, opiniemaker, auteur, scenarist, theater- en filmmaker)

In het boek Niet alles maar veel begint bij luisteren van Dominique Willaert pleit hij voor een dialoog tussen mensen en groepen en engageert hij zich om verhalen uit de leefwereld van een gemeen­schap waar hij weinig voeling mee heeft, te verzamelen. Zelf op stap gaan en tijd nemen om te luisteren, dat is wat hij doet. Door het levendig maken van die persoonlijke verhalen wordt wederzijds begrip en respect mogelijk. Van daaruit kunnen nieuwe gezamenlijke verhalen ontstaan en wordt samen bouwen aan een nieuwe wereld mogelijk. Als dat geen mooi perspectief is.

Niet alles maar veel begint bij luisteren.

Dominique Vergote